خبرگزاری «حوزه»، در راستای تبیین اقتصاد مقاومتی، اندیشه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) را به قلم دانشمند فرهیخته مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمد دشتی(ره) منتشر می کند.

- كشاورزى از ديدگاه امام على عليه السلام

كشاورزان ، طبقه مهمى از طبقات جامعه و در زندگى اجتماعى ، مؤ ثّرترين آنهايند.

در روزگار امام على عليه السلام كشاورزان وسيع ترين طبقات بودند و مركز ثقل جامعه را تشكيل مى دادند، چنان كه امروز اين نقش را كارگران بر عهده دارند.

در ميان مشاغل گوناگون ، كشاورزى از جمله شغل هاى سخت و طاقت فرساست ، آنان در طول سال ، همه روزه در مزرعه و يا در خانه در فراهم كردن ابزار لازم كشاورزى در تلاش اند.

كار كشاورزى در گِرو مساعدت عوامل طبيعى است و در حقيقت او اسير اين عوامل است ، از اين رو بايد پيوسته بيدار باشد تا متناسب با شرايط محيط زيست و عوامل جغرافيائى عمل كند،

زيرا وقتى سرنوشت كار او به اين عوامل و عناصر بستگى دارد نمى تواند پديده هاى جهان طبيعت را به دلخواه در اختيار گيرد و بر آنان چيره شود، كوچكترين بى توجّهى و سستى در كار، زيان هاى سنگينى ، براى او به بار خواهد آورد.

از اين رو امام على عليه السلام در حمايت از كشاورزى مى فرمايد: فَإِن شَكَوا ثِقَلا اءَو عِلَّةً، اءَو انقِطَاعَ شِربٍ اءَو بَالَّةٍ، اءَو إِحَالَةَ اءَرضٍ اغتَمَرَهَا غَرَقٌ، اءَو اءَجحَفَ بِهَا عَطَشٌ، خَفَّفتَ عَنهُم بِمَا تَرجُو اءَن يَصلُحَ بِهِ اءَمرُهُم ؛

وَلاَ يَثقُلَنَّ عَلَيكَ شَى ءٌ خَفَّفتَ بِهِ المَؤُونَةَ عَنهُم ، فَإِنَّهُ ذُخرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيكَ فِى عِمَارَةِ بِلاَدِكَ، وَتَزيِينِ وِلاَيَتِكَ، مَعَ استِجلاَبِكَ حُسنَ ثَنَائِهِم ، وَتَبَجُّحِكَ بِاستِفَاضَةِ العَدلِ فِيهِم ،

(پس اگر مردم شكايت كردند، از سنگينى ماليات ، يا آفت زدگى ، يا خشك شدن آب چشمه ها، يا كمى باران ، يا خراب شدن زمين در سيلاب ها، يا خشكسالى ، در گرفتن ماليات به ميزانى تخفيف بده تا امورشان سامان گيرد، و هرگز تخفيف دادن در خراج تو را نگران نسازد زيرا آن ، اندوخته اى است كه در آبادانى شهرهاى تو، و آراستن ولايت هاى تو نقش دارد، و رعيّت تو را مى ستايند، و تو از گسترش عدالت ميان مردم خشنود خواهى شد.)

امام على عليه السلام به كشاورزى ، و كار و توليد و سازندگى بسيار علاقمند بود و ساليانى از عمر شريف خود را به اين شغل شريف گذراند، در دوران بيست و پنج سالى كه حقّ او را غصب كردند، در مزارع و كشتزارها به توليد محصول و آبادانى زمين و حفر چاه براى نيازمندان اشتغال داشت .

در كتاب هاى روايى معتبر، احاديث زيادى از سيره امام على عليه السلام در تشويق به كشاورزى و درختكارى وارد شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى كنيم :

* پنج راه کسب معاش

  امام على عليه السلام در حديثى طولانى مى فرمايد:

اِنَّ مَعَايِشَ الخَلقَ خَمسَةٌ :

اَلامَارَةِ وَ الْعَمَارَةِ وَ التِّجَارَةِ وَ الاجَارَةِ وَ الصَّدَقَاتِ ...

وَ اَمَّا وَجهُ العَمَارَةِ فَقُولُهُ تَعَالى :

(هُوَ اءنشَاءَكُم مِنَ الارْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ في هَا)

فَاءَعلَمنَا سُبحَانَهُ اَنَّهُ قَد اَمَرَهُم بِالعَمَارَةِ، لِيَكُونَ ذلِكَ سَبَبا لِمَعَايِشِهِم بِمَا يَخرُجُ مِنَ الارْضِ مِنَ الْحَبِّ وَ الَّثمَرَاتِ وَ مَا شَاكَلَ ذلِكَ مِمَّا جَعَلَهُ اللّهُ مَعَايِشا لِلخَلقِ

(مردم معاش خود را از چند راه تاءمين مى كنند:

پُست هاى دولتى ، كارهاى عُمرانى و كشاورزى ، تجارت ، اجاره و صدقات ...

امّا كشاورزى ، خداوند متعال مى فرمايد : اوست كه شما را پديد آورد و به عمران و آبادى دعوت كرده است .

خداوند متعال از آن رو انسان ها را به عمران و آبادانى زمين امر كرده است ، تا بهترين راه كه كشاورزى است و محصولات آن از قبيل غلاّت ، حبوبات و ميوه ها است ، تاءمين معاش نمايد.

  امام صادق عليه السلام فرموده است : كانَ اءميرُالمُؤ مِني نَ عليه السلام يَكتُبُ يُوصِى بِفَلا حي نَ خَيرا...

(اميرالمؤ منين عليه السلام هميشه به عمال و كارمندانش سفارش كشاورزان را مى نمود...

  امام على عليه السلام به حفر قنات ، اهتمامى خاص داشت تا بدين وسيله ، سرزمين ها آباد شود.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد : (پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله زمينى از (انفال ) را در اختيار على عليه السلام گذاشت و آن حضرت در آن جا قناتى حفر كرد كه آب آن ، همچون خون گردن شتر فوّاره مى زد، امام عليه السلام نام آنجا را (يَنبُع ) نهاد.

آب فراوان اين قنات ، مايه نشاط و روشنى چشم اهالى آنجا شد وقتى فردى از آنان به على عليه السلام به جهت توفيق اين خدمت ، بشارت داد. حضرت در پاسخ فرمود : اين قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانى است كه از اينجا مى گذرند، كسى حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هم هرگز آن را به ميراث نمى برند.

 * امام على عليه السلام و حقوق كارگران

يكى از مسائل مهم در اقتصاد ديروز و امروز جهان ، مسئله كار و كارگرى است ،

امام على عليه السلام در موارد متعدّدى به اين دو مهمّ توجّه كرده و مسائل را گوشزد فرموده اند، كه ما فقط به يك نمونه از سفارش هاى ايشان اشاره مى كنيم .

شيخ طوسى با اسناد خود نقل مى كند : مَرَّ شَيخٌ مَكفُوفٌ يُسئَلُ، فَقَالَ اءمي رالمؤ مني ن عليه السلام : مَا هذا ؟

قالُوا : يَا اءمي رالمُؤ مِني ن ، نَصرَانِىُّ.

فقالَ اميرالمؤ منين صلى الله عليه و آله : اِستَعمَلتُمُوهُ فَاِذَا كَبُرَ وَ عَجَزَ مَنعتُمُوهُ ؟ اَنفِقُوا عَلَيهِ مِن بَيتِ المَالِ

 پيرمردى نابينا مى گذشت و از مردم سئوال (گدائى ) مى كرد، اميرالمؤ منين فرمود : اين چيست ؟ (گدائى يعنى چه ؟)

گفتند : يا اميرالمؤ منين ! مردى است مسيحى . فرمود : اين مرد را در جوانى به كار وادار كرده ايد، (يعنى جوانى اش را در كار سپرى كرده است )، اكنون كه پير شده و ناتوان گشته است ، از معاش محرومش ساخته ايد!

هزينه زندگى او را از بيت المال بپردازيد.

اين فرمايش امام على عليه السلام در واقع حكم اسلامى درباره كارگران است كه اگر ناتوان شدند، نبايد از معيشت ساقط شوند بلكه بايد از بيت المال تاءمين گردند.

اين نمونه اى از توجّه عميق امام عليه السلام به حقوق كارگران است كه در 1400 سال پيش بيان شده است .

انديشمندان و متفكران برجسته جهان به سخنان امام على عليه السلام در همه زمينه ها با تعجّب و شگفتى نگريسته اند و او را انسانى توصيف كرده اند كه هزاران سال جلوتر از زمان خويش زندگى مى كرده است .

دنياى متمدّن امروز شايد حدود يك قرن است كه به مسئله (حقوق كارگر) به اجبار تن داده است ، امّا امام على عليه السلام قرن ها پيش از حقوق كار و كارگر سخن گفته است .

اصبغ بن نباته مى گويد :

شنيدم على عليه السلام بالاى منبر مى فرمود :

يَا مَعشَرَ التُّجَّار! اَلفِقهَ ثُمَّ المَتجَر، اَلفِقهَ ثُمَّ المَتجَر.

وَاللّهِ لِلرِّبَا فى هذِهِ الاُْمَّةِ اءَخْفى مِنْ ذَبي بِ الَّنمْلِ عَلَى الصَّفَاءِ، شوُبوُا اَيْمَانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ،

التَّاجِرُ فَاجِرٌ وَ الفَاجِرُ فى النَّارِ، اِلا مَن اءخَذَ الحَقَّ وَ اَعطَى الحَقَّ

(اى جماعت بازرگانان ! نخست فقه آنگاه تجارت ، نخست فقه آنگاه تجارت ، به خدا سوگند! ربا در اين امّت ، مخفى تر از راه رفتن مورچه بر روى تخته سنگ هاى بزرگ است .